Kavet 'vez Berbered pe Imazighened en un dek bro bennak war an dachennad Maghreb-Sahara-Sahel : Maroko, Aljeria, Tunizia, Libia, Ejipt hag evit an Touareged en Niger, Mali, Burkina-Faso ha Maouritania. Met Aljeria ha Maroko a zo, a-bell, an div vro gant ar muiañ a Verberedo komz o yezh, tost da 20 milion.
Ar yezh berber, sin kreñv an identitelezh berber a zo unan binvidik gant un hengoun dre glevet he deus kavet he flas er mediaoù modern. Ouzhpenn-se, ar youl da adimplijout al lizherennaoueg hengounel, an tifinagh a zo bet ur rikour evit mirout eñvor ar bobl.
Ar Verbered, ret dezho talañ ouzh arabekadur o zouaroù, a stourm war meur a zachenn hag e c'hellfent dont a-benn c'hoazh da lakaat o merk war ar Maghreb da zont.
Ar verberegerien
Diaes-tre eo gouzout pet den a gomz berbereg, ha tabut a sav rak n'eus ket a niveridigezh sistematek evit ar yezh a c'heller kaout fiziañs enni[...] er broioù-se. Koulskoude pa studier ar sifroù dastumet amañ hag ahont abaoe penn kentañ trevadennerezh Bro-C'hall betek an deiz a hirie e c'heller, hep faziañ re, gouzout pet berber a gomz berbereg :
- war-dro 25% eus poblañs Aljeria, etre 7 hag 8 milion
- war-dro 40% eus poblañs Maroko, etre 12 ha 13 milion.
E Maroko e komzer berbereg war teir zachenn vras rannyezhel e lec'hioù meneziek: en hanternoz, er Rif gant ar rannyezh tarifit; e kreiz, en Atlas-Kreiz hag ul lodenn eus an Atlas-Uhel gant ar rannyezh tamazight; er Su/Mervent an Atlas-Uhel, an Atlas-Enep hag Izel, an dachenn chleuh gant ar rannyezh tašelhit.
En Aljeria, ar broioù pennañ lec'h vez komzet berbereg eo ar C'habili hag ar Chaouias en Aures, hag ivez takadoù manet, bihan a-walc'h nemet er Mzab.
An trede ha diwezhañ tachenn vras lec'h vez komzet berbereg eo hini an Touareged, war douaroù e broioù disheñvel a-dreuz an takad Sahara-Sahel: dreist-holl en Niger hag er Mali. Ar broioù all: Aljeria, Libia, Burkina-Faso o deus nebeutoc'h a Douareged. Hollad ar boblañs touareg a sav d'ur milion a dud. Ar peurrest eus al lec'hioù vez komzet berbereg a zo strewet e Tunizia, Su Maouritania (Zenaga), Ejipt eoaziz Siwa hag e Libia.
Unvez ha liesseurted ar yezh berber
Un toullad brav a rannyezhoù berber a zo, da lavarout eo doareoù rannvroel disheñvel, dasparzhet war un dachennad douar divent ha pell an eil eus eben. N'eus koulz lavarout tamm eskemm yezhel ebet etre ar verberegerien abalamour d'ar pellder; n'eo nemet nevez 'zo gant ar boblañs o cheñch plas, gant ar mediaoù modern, ar skingomz, ar pladennoù, ar c'hasedigoù o deus adskoulmet liammoù [...]
Komzet zo bet eus berberegerien hag eus ar berberegañ, rak bremañ ar pep anatañ, ar pezh n'heller ket kaout douetañs evit gouzout piv eo ar boblañs berber, eo ar yezh. Arouezioù all sokio-sevenadurel a zo – un hengoun dre glevet a-ziforc'h, un herêzh sevenadurel, merkoù kevredigezhel dibar, met an holl arventennoù all-se n'o deus ket ur galloud diforc'hiñ ken anat.
Ar verberegerien, anavezet dre ma komzont ur yezh a-ziforc'h, a zo nebeutoc'h anezho bremañ rak er Maghreb ez eus bet kaset da benn tamm-ha-tamm, abaoe ar grennamzer, un argerzh arabekaat. Diazez poblañs ar Maghreb a zo a orin berber: ar pep brasañ eus an dud a gomz arabeg bremañ n'int nemet Berbered arabekaet a bell 'zo pe nevez 'zo. Met ar pezh a zo anat bremañ er gevredigezh eo ar berberezh, ar santad bezañ Berber a zo stag ouzh komz ar yezh hag a sell ouzh ur bihanniver yezhel eus poblañs ar broioù meneget, zoken ma 'z int niverus.[...]
Ar skritur berber : tifinagh ha libig
Ar Verbered o deus ur skritur lizherennek kensonennek dezho o-unan abaoe an henamzer. Implijet e vez bepred gant an Douareged hag anvet : tifinagh. Evito ar skritur a zo arouezel hag e vez graet gantañ evit c'hoari; n'en deus ket servijet evit mirout an eñvor istorel pe lennegel [...]
Un hengoun dre gomz pinvidik ha liesseurt
Ar Verbered o deus hag o deus bet bepred un hengoun lennegel kreñv ha liesseurt : barzhonegoù, marvailhoù, kontadennoù, divinadelloù, ha luziadelloù... E gwirionez, er gevredigezh berber hengounel ez eo lusket ar vuhez pemdeziek hag an degouezhioù dreistorinal gant al lennegezh, ar varzhoniezh, ar c'han, ar c'hontadennoù...[...]
Ar Verbered o klask piv int
Ar pep pouezusañ, ar pezh emaint war glask a zo hep mar gouzout piv int. Klask piv eo an den e-unan hag ar strollad a-dal d'an arabekaat a zinac'h, a-dal d'ar C'hornôg ivez, kement-se e stummoù disheñvel : klask ar Grall en aner pe dont a-benn eus kement skoilh a gavont war o hent [...]
Hervez Salem Chaker, klasker ha yezhoniour, kelenner en INALCO e Pariz hag e Skol-veur Aix-Marseille, rener Kreizenn an enklaskoù berber.
Hag eus tu ar sinema ?
Skeudenn ar Berber a zo bet gwelet alies er sinema trevadenner, en ouzhpenn 250 film sevenet betek an dieubidigezh.
Faltazi, ijin ha marvailhoù evel en Atlantide gant Jacques Feyder (1921), kaoz a zo eus Touareged e La Croix du Sud gant André Hugon (1931) pe eus Chleuhed an Atlas er film Itto gant Jean Benoît Lévy ha Marie Epstein (1934).
Goude-se e kaver filmoù etnologel ( Le rite du ligoté gant Paul Pascon, Airs en terre berbère gant Izza Genini ) pe filmoù istorel. Dont a raio an awen ivez eus azasadurioù skrivagnerien evel Mouloud Mammeri, L'opium et le bâton gant Ahmed Rachedi, La colline oubliée gant Abderrahmane Bouguermouh. La montagne de Baya gant Azzedine Meddour a ziskouez hengounioù kozh, Machaho gant Belkacem Hadjaj a zistro d'ar vuhez war ar maez er c'habili, La maison jaune gant Amor Hakkar a gas ac'hanomp d'an Aurès...
http://www.bretagne-et-diversite.net/fr/festival-cinema-douarnenez/berberes-1994/
http://www.festivalissninourgh.com/
Lakaet zo bet ivez er sklêrijenn poltred sonerien, pennoù bras pe arzourien berber. Reiñ a reomp da c'hoût ivez ez eus kalzig a festivalioù sinema amazigh n'int ket c'hoazh diazezet mat ha taolioù-arnod stummañ a zo war an hent mat evel e Bejaïa er C'habili.
Levrlennadurezh :
- Salem Chaker – Berbères aujourd’hui – L’Harmattan
- La bibliographie complète de Salem Chaker
http://encyclopedieberbere.revues.org/2534 - Gabriel Camps – Les Berbères – Mémoire et identité – Actes Sud, Babel
- Levrioù barzhonegoù Hawad, barzh touareg
- Levrioù Edmond Bernus
- Ul lec'hienn evit kaout muioc'h a levrioù diwar-benn an Touareged
http://www.agadez-niger.com/page-livres-touaregs.html
Gwirioù skeudennoù : Ivan Boccara, Zayouat Ahensal
À la recherche de l'émir Abd El-Kader
Mohamed Latrèche
Tamm
Setu taolennet gant resisted, buhez ha tonkad an emir Abdelkader, ganet e 1807, den arouezel eus Aljeria a-vremañ. Er film ez eus ivez evel steuñvenn un istor karantez entanet etre an Emir, Aljeria ha Bro-C'hall hag ur preder dedennus-bras (...)
Art et poésie touareg pour le 3ème millénaire
Hélène Claudot-Hawad
Film war e hed
Penaos bevañ hep bezañ levezonet gant ar skouerioù egemonek gourc'hemennet gant ar bedelaat? Penaos bezañ Touareg en deiz a hiziv? Penaos kendelc'her da gantreal, ar pezh a zigor dremmwelioù nevez niverus? Penaos leuniañ ar pezh zo (...)
J'ai habité l'absence deux fois
Drifa Mezenner
Film war e hed
Ur c'hendiviz eus ar re vravañ etre un tad hag e verc'h. E liorzh an ti ez eus un eskemm fromus etre un den hag en deus gouzanvet kalz a-hed e vuhez hag ur plac'h yaouank bet laeret he yaouankiz diganti abalamour d'un darvoud c'hoarvezet e 1922. (...)
Les images oubliées de Germaine Tillion
François Gauducheau
Tamm
L'ethnologue et résistante Germaine Tillion, 92 ans, retrouve dans ses archives des clichés pris dans le Massif des Aurès, en Algérie, où elle effectuait ses premières missions dans les années 30. Ces photos témoignent d'un monde disparu, (...)
Mout tania
Ivan Boccara
Film war e hed
Poltred kizidik ur peizant berber hag a vev gant e familh diwar ar pezh a brodu hepken en un draoñienn digenvez en Atlas-Uhel Maroko.
Pastorales électriques
Ivan Boccara
Tamm
E-keit m'emañ chanterioù lakaat tredan o vont war-zu lec'hioù pellañ Maroko, e kendalc'h annezidi ar menezioù da vont da chom e kêr.